Lotte Reiniger: Scherenschneiderin

Ik was bezig met voorbereidingen voor mijn werk toen me het overbekende silhouet van Goethe te binnen schoot.  Daarmee heb ik al eens een les proberen te maken. De leerlingen moesten een foto van een of andere beroemdheid zien om te zetten in een dergelijk silhouet. Omdat ik geen docent beeldende vorming ben en mijn voorbereiding toen niet goed genoeg was, was die les aardig, maar zeker niet goed. Knipselkunst lijkt eenvoudiger dan het is. En waarom zou je moeilijk doen als je ook gewoon een foto van je idool kunt ophangen, zoals een van mijn leerlingen me duidelijk maakte, terwijl hij me bekeek met een blik van: Ik wist dat je oud was, maar zó oud?

Verder wordt deze voorloper van de fotografie tegenwoordig waarschijnlijk alleen nog op de Place du Tertre uitgeoefend. Zulke silhouetten en ander kunstig knipwerk worden in het Duits Scherenschnitte genoemd. In het Engels ook, althans in het Amerikaans. In de USA namelijk duidt het woord op de traditionele papierknipkunst van de Pennsylvanian Dutch, die overigens geen ex-Nederlanders zijn, maar ex-Duitsers.

Door dat alles heen speelde af en toe de herinnering aan de 'tafelkleedjes' die ik vroeger (op de kleuterschool of iets later) leerde maken door een blad papier enkele keren dubbel te vouwen en er dan zo kunstig mogelijke vormen uit te knippen, waardoor je -als het papier niet te dik gevouwen was tenminste- een mooi Brugs-kantachtig geheel kreeg. Kneuterig, zoals ook de folkloristische uitingen van papierknipkunst die in Duitsland, Zwitserland, Polen nog steeds een zekere allure hebben.

Stefan Thiele

Maar op Youtube vond ik ook Stefan Thiele, een Berlijnse kunstenaar die fraaie zwart-witfoto's lijkt te maken, totdat je zijn werk van nabij bestudeert en ziet dat het om uit papier geknipte afbeeldingen gaat. Hieronder zie je een korte reportage over Thiele en zijn werk. Je ziet hoe hij foto's maakt op de Kurfürstendamm, hoe hij die foto's projecteert en natekent op papier dat hij naderhand met een scalpel bewerkt. Met soms verbluffend resultaat.


De papierknipkunst bestond in China al eeuwenlang voordat ze in de 17e eeuw naar Europa kwam. In de tijd van Goethe en Schiller zien we een zekere bloei, vooral als het gaat om de silhouet-portretten. In en vooral na die tijd zien we hoe vrouwen uit de betere standen zich erop toeleggen, omdat ze naast pianospelen, schilderen en kunstig knippen nu eenmaal niet veel omhanden hadden. Mochten hebben. Het was een mooie manier de geliefde bij je te dragen die ergens in de grote wijde wereld bezig was met zaken waarvan je zelf geen verstand hoorde te hebben. In de Biedermeier- en in de Jugendstil-periode zien we dan een soort hoogtepunt gevolgd door de dood van de techniek. De fotografie maakte het silhouet overbodig. De industrialisatie en de wereldoorlogen verknalden het filigraan.

Peter Callesen

Een heel andere vorm van Knipselkunst (in 3D) zien we bij de Deen Peter Callesen. 

Lees meer over Duitse Zeichen- en andere Trickfilme in

-----

-----

Lotte Reiniger

Maar je kunt ook de oude kunst combineren met nieuwe technieken. Dat deed Lotte Reiniger (1899-1981). Ze knipte niet alleen de silhouetten, maar ze maakte er hele animatiefilms van. Ze is vooral bekend geworden met  Die Abenteuer des Prinzen Achmed (1926) en Papageno (1935). (Maar kijk vooral naar alles wat er van haar op Youtube te vinden is.) Ze maakte als 'Scherenschneiderin' en 'Silhouetten-Animationsfilmerin', samen met haar man en cameraman Carl Koch zo'n veertig animatiefilms met uit karton geknipte silhouetten. Met Die Abenteuer des Prinzen Achmed was ze zelfs Walt Disney tien jaar voor in het maken van een 'avondvullende' animatiefilm. Hieronder haar vroegste (bewaarde) film Der Fliegende Koffer (1921), naar het sprookje van Hans Christian Andersen. De muziek bij deze film is geschreven door Olga Shaydullina en Stanislav Vdovin (zonder jaartal, maar de film is geüpload in 2012).

Daarvoor was haar werk al te zien in de aftiteling van een aantal films van Paul Wegener (bekend van Der Golem). Reiniger heeft in de Berlijnse twintiger jaren samengewerkt met zo ongeveer iedereen die toen (en nu nog) een naam had: Paul Wegener, Paul Dessau, Kurt Weill, Paul Hindemith, Laszlo Moholy-Nagy, Carl Zuckmayr, Fritz Lang en ga zo nog maar even door.

In 1933 vertrok het echtpaar uit Duitsland. Tot 1944 kregen ze geen permanente verblijfsvergunning in een ander land, waardoor ze nogal regelmatig moesten verhuizen. Toch maakten ze in die periode nog liefst 12 films. Ze werkte onder andere samen met Luchino Visconti en Jean Renoir. In 1949 vestigden ze zich in London en maakten daar films voor de BBC gebaseerd op de sprookjes van Grimm. Hieronder zie je Hansel and Gretel uit 1955. Het grimmige van het originele sprookje is in deze versie van het verhaal ver te zoeken. De les die je er als kind uit moet trekken is even eenvoudig als oubollig: luister goed naar je moeder! Maar het is kunstig gemaakt.

In Duitsland waren Reiniger en haar man intussen vergeten. Pas in 1972 komt de eerste erkenning van die kant. In 1980 verhuist ze naar een plaatsje bij Tübingen. In het Stadtmuseum van die stad is tegenwoordig een permanente tentoonstelling over haar werk te zien.