Davon geht die Welt nicht unter

Het lied werd voor het eerst vertolkt door Zarah Leander in de film Die große Liebe (Rolf Hansen, 1942). In die film treedt Zarah op voor een zaal op rechte stoelen keurig in het gelid zittende soldaten van Wehrmacht en SS. Een aantal gewond en met grote witte verbanden om hoofd of arm. Natuurlijk weet Zarah met haar donkere stem de zaal zo te bespelen dat de stoere mannen halverwege het twee minuten en achtentwintig seconden durende liedje uitbundig zitten te Schunkeln: ze slaan de armen in elkaar en bewegen (ritmisch) van links naar rechts. Het begint allemaal met een gemiddelde Wehrmachtsoldaat die zijn buurman aanstoot en hem vrij dwingend uitnodigt mee te doen. Waarschijnlijk kennen de twee soldaten elkaar en zijn ze gewond geraakt tijdens dezelfde slag (ergens diep in Rusland), want ik vermoed dat het lintje dat beiden tussen de knopen van hun uniform dragen het Verwundetenabzeichen is. Helden waren het, en mannen.

Bruno Balz


Een held was Bruno Balz niet, althans niet in de optiek van de schunkelnde meute. Bruno Balz namelijk was homoseksueel en dus in die tijd en in Duitsland en verre omstreken niet zeker van zijn leven. Hij had geluk, want hij was goed met woorden. Hij schreef teksten bij Schlager die meestal geschreven werden door Michael Jary. Al in 1936 werd hij voor de eerste keer gearresteerd, maar na een paar maanden onder voorwaarden vrijgelaten (zijn naam en zijn foto mochten niet meer gepubliceerd worden en hij moest trouwen met ene Selma).    

In 1941 werd hij opnieuw opgepakt door de Gestapo nadat hij op heterdaad betrapt was met een jonge man. Een aantal dagen werd hij gevangen gehouden en gemarteld in het Gestapo hoofdkwartier aan de Prinz Albrechtstraße. De volgende stap zou een concentratiekamp zijn.

Gelukkig wist Michael Jary Joseph Goebbels te overtuigen van de onmisbaarheid van Balz bij de totstandkoming van Die große Liebe en hij werd vrijgelaten. Over wat precies gebeurde, bestaan twee versies. Sommigen zeggen dat hij de tekst van Davon geht die Welt nicht unter schreef tijdens zijn gevangenschap, in de Prinz Albrechtstraße dus, anderen zeggen dat hij hem de dag na zijn vrijlating schreef. Ik ga dat niet precies uitzoeken, want ik wil kunnen blijven vasthouden aan de eerste versie. Ik zie dan hoe hij na een verhoor met marteling  terug in zijn minieme cel geworpen wordt, op een houten plank die met kettingen aan de muur bevestigd is en als bed fungeert. Een dun dekentje. En een geblutste po waaronder hij een potlood en papier bewaart.  Met die potlood schrijft hij op dat papier de titel van zijn nieuwe lied: Davon geht die Welt nicht unter. Hooguit wil ik zwichten voor een versie waarin hij de tekst tussen de verschillende martelingen door in zijn hoofd creëerde en hem naderhand, waarschijnlijk ten huize van de componist, op papier zette.  In diezelfde periode schreef hij trouwens ook nog de tekst voor Ich weiß, es wird einmal ein Wunder gescheh’n uit dezelfde film. De film werd een groot succes.

Na de oorlog werd Balz gearresteerd door de Amerikanen: hij had tenslotte meegewerkt aan allerlei Nazi-propaganda. Pas nadat hij verteld had over zijn homoseksualiteit en zijn gedwongen huwelijk werd hij (na een jaar) vrijgelaten. Nog jarenlang had hij allerlei problemen, vooral omdat de zgn. Schwulengesetze in de door de Nazi’s aangescherpte vorm nog tot 1969 van kracht bleven. Hij schreef o.a. mee aan teksten voor Die Drei von der Tankstelle (1955) met o.a. Walter Giller, een remake van de gelijknamige film uit 1930 met Heinz Rühmann in een van de hoofdrollen.  In 1968 werd nog een keer een van Bruno Balz' teksten ‘wereldberoemd’. In dat jaar zong namelijk het elfjarige knaapje Heintje uit Bleyerheide (Heintje Simons) over zijn Mama. Van de opbrengst van dat lied liet Bruno Balz een SOS-Kinderdorp bouwen. Hij stierf in 1988. Maar omdat hij in zijn testament had vastgelegd dat pas tien jaar na zijn dood weer over hem gepraat mocht worden, kon zijn levensgezel Jürgen Draeger pas in 1998 beginnen Balz zijn verleden terug te geven.

Bruno Balz is sindsdien vooral een bekende naam in de homo-scene. Niet zo beroemd -denk ik- als de vertolkster van Davon geht die Welt nicht unter. Want Zarah Leander hoort -  of hoorde, ik hou het niet bij- bij de iconen van die wereld. Samen met andere sterke femmes fatales of stijliconen als Marlene Dietrich, Marilyn Monroe en Madonna. Waarschijnlijk hoort Lady Gaga tegenwoordig ook in het rijtje. 

Zarah Leander

Ik had er vrede mee dat Marlene, Marilyn en Madonna in dat rijtje staan, al was Madonna natuurlijk eigenlijk meer een kloon van de twee andere dames. Zarah Leander leek me iets bedenkelijker, gezien haar medewerking aan allerlei films die in Nazi-Duitsland geproduceerd werden. Maar ook in haar geval ligt het allemaal niet zo zwart-wit. Natuurlijk, ze speelde in bedenkelijke films. Ze had in de dertiger jaren een uitnodiging gekregen naar Hollywood te gaan (vanuit Zweden, haar geboorteland) om daar te proberen een filmcarriere op te bouwen. Maar ze koos voor een Europese (en dus Duitse loopbaan) omdat dat meer zekerheid bood voor haar twee kinderen. Enigszins vergelijkbaar met de keuze die Balz maakte: hij werkte mee met het regime om het zo te overleven.  

Er deden geruchten over haar de rondte. Ze zou communiste zijn. En Joods. Het schijnt dat Goebbels haar ooit op vileine toon de vraag stelde of Zarah niet een Joodse naam was. Waarop zij geantwoord schijnt te hebben: 'Mogelijk, maar hoe zit dat met Joseph?' En Joseph was dan weer propagandaminister genoeg om het volksverlakkende nut van de actrice/zangeres voor de ideologische scherpslijperij te laten gaan. Zarah Leander is altijd omstreden gebleven, begrijpelijker-wijze vooral in Zweden. 

Nina Hagen

Het verbaasde me in het geheel niet om tijdens mijn speurtocht naar vertolkingen van Zarah Leander een uitvoering te vinden van Nina Hagen van het nummer Ich weiß es wird einmal ein Wunder gescheh'n. Het schijnt dat Nina in haar DDR-jeugd een ware Zarah-fan was. Hoe ik dat gegeven politiek moet interpreteren, weet ik niet. Als het al politiek geïnterpreteerd moet. Misschien hield Hagen wel gewoon van het vergelijkbare timbre van de stemmen. 

Umbra et Imago

Een andere opvallende versie is die van Umbra et Imago. 'Gegen das Vergessen' staat er als afsluitende titel in het onderstaande filmpje van deze Duitse Gothic Metal Band. En dat is ook de bedoeling van dit stuk.